Kancelaria Radcy Prawnego 

Krystian Załęczny

Prawnik Knurów

Kancelaria Radcy Pranwego

Omawiając wady oświadczenia woli w pierwszej kolejności wskazać należy, iż instytucja ta ma bardzo duże znaczenie z punktu skuteczności zawartego kontraktu. Wystąpienie, którejkolwiek z wad przy zwarciu umowy pomiędzy stronami daje możliwość drugiej stronie umowy powołać się na nią co, w konsekwencji zniweczy jej skutki. Katalog wad oświadczenia woli został zamieszczony przez Ustawodawcę w dziale IV Kodeksu Cywilnego. Wyliczenie to ma charakter enumeratywny (zamknięty) co oznacza, iż katalogu tego nie można rozszerzyć. Oświadczenie woli dotknięte, którąkolwiek z wad wymienionych poniżej skutkuje wadliwością czynności prawnej, ale skutki tej czynności uzależnione są od rodzaju wady. Będzie to albo nieważność dokonanej czynności prawnej albo czynność prawna taka będzie wzruszalna poprzez podjecie działań przez osobę powołującą się na konkretną wadę.

Do wad oświadczenia woli zaliczamy: brak świadomości lub swobody, pozorność, błąd istotny, podstęp, groźbę.

Zaznaczyć należy, iż w sytuacji gdzie przy zwarciu umowy jedna ze stron znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, to taki stan skutkuje tym, że do zawarcia umowy nie dojdzie. Oświadczenie woli złożone w takim stanie jest bezwzględnie nieważne, nie rodzi skutków prawnych. Dotyczy to przede wszystkim choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego, chociażby nawet przemijającego zaburzenia. Dla większego wyjaśnienia i zrozumienia tej przesłanki można podać kilka przykładów z orzecznictwa. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 7 grudnia 2018 r., sygn. akt I Aca 650/18 Niemożność swobodnego wyrażenia woli może dotykać również  osobę  znajdującą  się w  stanie   ciężkiej  choroby  i  skrajnego  wyczerpania  organizmu,  która  to osoba,  nawet  jeżeli  zachowała świadomość,  nie jest w stanie przeciwstawić swej rzeczywistej woli wpływom zewnętrznym i bezwolnie zewnętrznym i bezwolnie uczestniczy w czynnościach inicjowanych i kontrolowanych przez innych. (dostęp Legalis) Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 11 października 2018 r., sygn. akt I Aca 689/17 Przesłanka braku swobody w rozumieniu art. 82 KC oznacza stan, w którym osoba rozpoznaje co prawda sens własnego działania, ale pod wpływem negatywnego oddziaływania czynników psychicznych ma wyłączoną możliwość swobodnego (nieskrępowanego) decydowania. Podjęcie decyzji i wyrażenie woli jest swobodne, gdy zarówno proces decyzyjny, jak i uzewnętrznienie woli nie zostały zakłócone przez destrukcyjne czynniki wynikające z właściwości psychiki czy procesu myślowego osoby składającej oświadczenie woli. Stan wyłączający swobodę musi wynikać również z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli.(dostęp Legalis) Wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 4 kwietnia 2018 r., sygn. akt I Aca 330/18 Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie może być rozumiany dosłownie, nie musi więc oznaczać zupełnego zaniku świadomości. Dla wystąpienia przesłanki z art. 82 KC wystarczającym jest zatem, aby strona czynności prawnej nie rozumiał znaczenia zachowań własnych i cudzych czy też skutków własnego postępowania. (dostęp Legalis)

Pozorność czyli oświadczenie woli złożone tak jakby na niby drugiej stronie, przy czym strona ta wyraża na to zgodę. Przepisy kodeksu cywilnego stanowią, iż nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność takiego oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. Zaznaczyć należy, iż wada ta nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona z obowiązku, chyba że działała w złej wierze. Wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 4 września 2019 r., sygn. akt V Aca 529/18 Wykazanie pozorności oświadczeń woli, w tym również złożonych na piśmie, wymaga, stosownie do art. 83 KC, udowodnienia przy pomocy każdego dostępnego dowodu, że zamiarem stron było dokonanie innej czynności, która został ukryta pod treścią odmiennych oświadczeń, albo że ich zamiarem było niedokonywanie jakiejkolwiek czynności, lecz wyłącznie jej upozorowanie przy faktycznym pozostaniu prawa będącego jej przedmiotem po stronie osoby, która według jej formalnej tylko treści miała to prawo utracić przez jego przeniesienie na drugą stronę symulowanej w ten sposób czynności.(dostęp Legalis) Dobrym przykładem dla wyjaśnienia Pozorności jako wady oświadczenia woli występującej w stosunkach umownych jest umowa o pracę zawarta dla pozoru w aspekcie powstania stosunku ubezpieczenia społecznego dla pozornie zatrudnionego. Postanowienie Sądu Najwyższego Izba Pracy z dnia 26 lutego 2019 r., sygn. akt. III UK 394/18 Ważnie zawarty stosunek pracy kreuje powstanie stosunku ubezpieczenia społecznego, jednak stosunek pracy zawarty dla pozoru nie jest ważnie zawartym stosunkiem prawnym, a zatem nie może również kreować stosunku podlegania ubezpieczeniom społecznym. Postanowienie Sądu Najwyższego Izba Pracy z dnia 29 maja 2019 r., sygn. akt II UK 202/18 Umowa o pracę jest zawarta dla pozoru i nie może w związku z tym stanowić tytułu do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym, jeżeli przy składaniu oświadczeń woli obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba określona jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy, czyli gdy strony z góry zakładają, że nie będą realizowały swoich praw i obowiązków wypełniających treść stosunku pracy. Nie można przyjąć pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy  o  pracę  wtedy,  gdy  pracownik  podjął  pracę  i  rzeczywiście  ją  wykonywał, a  pracodawca pracę  tę  przyjmował. Jeżeli jednak ubezpieczony faktycznie nie wykonał pracy podporządkowanej na rzecz płatnika składek i od początku celem zawarcia umowy o pracę nie było wykonywanie tej pracy, a jedynie uzyskanie tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym w celu otrzymywania wysokich świadczeń z ubezpieczenia społecznego (obciążających Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, a nie pracodawcę), to wówczas można przyjąć, że umowa o pracę została zawarta dla pozoru.

Błąd istotny czyli co? Z błędem istotnym mam do czynienia w sytuacji kiedy osoba składająca oświadczenie woli nie będąc w błędzie i oceniając sytuacje rozsądnie nie złożyłaby oświadczenia takiej treści. W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej. Przepis wskazuje (o czym była mowa powyżej błąd istotny), że można powołać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny). Takie same skutki powstaną w sytuacji wykorzystania do złożenia oświadczenia woli instytucji posłańca, który zniekształci oświadczenie woli (będzie inne niż te, które miało być złożone) O błędzie jako wadzie oświadczenia woli dla lepszego zrozumienia można przeczytać przykładowo w Wyroku Sądu Najwyższego Izby Cywilnej z dnia 9 sierpnia 2018 r., sygn. akt V CSK 435/17 Zawarta w art. 84 KC definicja błędu, jako wady oświadczenia woli, odwołuje się do jego potocznego rozumienia. Polega on na mylnym wyobrażeniu o otaczającej rzeczywistości w zakresie prawdziwego stanu rzeczy lub braku takiego wyobrażenia, zatem zachodzi wówczas, gdy istnieje niezgodność między rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości podmiotu. Brak błędu, jeżeli składający oświadczenie znał otaczającą go rzeczywistość i rozumiał okoliczności, ale wyciągnął z nich niewłaściwe wnioski i podjął niesłuszną czy też niekorzystną dla siebie decyzję. Błąd polega bowiem na nieprawidłowości widzenia, a nie na nieumiejętności przewidywania i wnioskowania, nie odnosi się do sfery motywacyjnej oraz musi dotyczyć stanu istniejącego w momencie zawierania umowy, nie zaś okoliczności, które nastąpiły w toku wykonywania umowy, doprowadzając stronę do przekonania, że decyzja o jej zawarciu była błędna.

Podstęp czyli błąd wywołany przez umyślne działanie drugiej strony. Sytuacja taka zachodzi najczęściej gdy druga strona umowy w swym działaniu uzyskuje dla siebie określone korzyści majątkowe. Definicja kodeksowa podstępu jest uregulowana przepisami w następujący sposób: Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej. Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna. Tak na temat podstępu  wypowiedział  się  Sąd  Najwyższy  Izba  Cywilna  w  Wyroku  z dnia  20 marca 2019 r., sygn. akt 649/17 (gdzie  za  przykład posłuży umowa pożyczki) Jeżeli  wykorzystane  zostało  uzasadnione  zaufanie  podmiotu  w  sytuacji  wcześniejszego porozumienia się z osobą trzecią odnośnie do wnioskowania o pożyczkę w niewielkiej wysokości, działającą w porozumieniu z przedstawicielem instytucji finansowej, to takiemu działaniu w postaci złożenia oświadczenia woli przez podpisanie gotowych dokumentów należy przypisać zachowanie błędu (art. 84 § 1 i 2 KC), a także - podstępu (art. 86 § 1 i 2 KC). Działanie podstępne zawsze jest zawinione i może się przejawiać zarówno w chęci, jak i godzeniu się na wywołanie fałszywego wyobrażenia. O podstępie można więc mówić w przypadku każdego zachowania ukierunkowanego na wywołanie fałszywego przekonania u innej osoby, które skłoniło ją do dokonania określonej czynności prawnej. Sytuacji tej nie zmienia to, że nie zostały przeczytane podpisywane dokumenty, wśród których znajdował się także wielostronicowy regulamin udzielania kredytów i pożyczek. Istotne są okoliczności tego niepodpisania i ujawnienie świadomości osoby podpisującej o własnej ignorancji, a nie wykorzystanie jej zaufania i z tego wywodzenie korzyści dla siebie.

Groźba to ostatnią z wad oświadczenia woli zwarta w katalogu określonym przepisami kodeksu cywilnego. Według regulacji zwartej w art. 87 k.c. kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Dla lepszego zrozumienia i wyjaśnienia posłużymy się Postanowieniem Sądy Najwyższego Izby Cywilnej z dnia 31 stycznia 2019 r., sygn. akt  III CSK 188/18 Groźba bezprawna w rozumieniu art. 87 k.c. oznacza działania niezgodne z prawem  lub  zasadami  współżycia społecznego (użycie bezprawnego środka) albo działania zgodnego z prawem, ale zmierzającego do osiągnięcia celu niezgodnego z prawem (bezprawność celu), przy czym uwzględniać należy wszystkie okoliczności sprawy (w szczególności sposób zachowania się stron). Z takiej wykładni art. 87 KC jednoznacznie wynika, że grożenie przez osobę trzecią osobie, która ma złożyć oświadczenie woli, podjęcia wobec niej działań zgodnych z prawem, gdy takiego oświadczenia nie złoży, może być groźbą bezprawną, gdy zostało dokonane w celu niezgodnym z prawem.

Oświadczenie woli dotknięte wadą co zrobić. W przypadku złożenia oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby składający może uchylić się od jego skutków poprzez oświadczenie złożone drugiej stronie umowy na piśmie. Trzeba pamiętać, iż uprawnienie to nie ma charakteru bezterminowego i aby było skuteczne musi być złożone w odpowiednim terminie. W przypadku błędu termin ten wygasa z upływem roku od dnia jego wykrycia, a w przypadku groźby z upływem roku od chwili kiedy stan obawy ustał.